چرا ملت‌ها شکست می‌خورند؟

به احتمال بسیار زیاد تاکنون به این پرسش برخورده‌اید که چرا برخی از کشورهای جهان به شدت ثروتمندند و مردم‌شان زندگی راحت و سرشار از رفاهی را تجربه می‌کنند در حالیکه به تعداد بیشتر شاهد کشورهای فقیری هستیم که مردم‌شان یا به زندگی پر از محنت و سختی در آنها ادامه می‌دهند یا در صورت پیداکردن روزنه‌ای، ولو کوچک و محدود، سعی می‌کنند به کشورهای دیگر مهاجرت کنند؟ آیا این تقسیم‌بندی از اول پیدایش این کشورها وجود داشته است؟ آیا تقدیر محتوم کشورهای توسعه‌نیافته تنها فقر، استبداد، بیماری و بدهکاری به کشورهای ثروتمند است؟ دارون عجم اوغلو، استاد اقتصاد دانشگاه‌ام آی تی و جیمز رابینسون، استاد اقتصاد دانشگاه هاروارد در کتاب ستایش‌شده «چرا ملت‌ها شکست می‌خورند؟» به سراغ این سوالات رفته‌اند.

نه تاریخ، نه جغرافیا و نه حاکم غافل!

توسعه از واژگانی است که این روزها علاوه بر متخصصان اقتصاد، علوم سیاسی و علوم اجتماعی به کرات توسط مردم عادی هم به کار برده می‌شود. با گسترش استفاده از ابزارهای ارتباطی نوین همچون شبکه‌های اجتماعی، مرزهای بین کشورها به شدت کمرنگ شده و می‌توان به سهولت به جریان عظیم اطلاعات جهانی دسترسی پیدا کرد. این امر سبب شده تا مقایسه میان کیفیت زندگی مردم کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه‌یافته شدت پیدا کند. جبر جغرافیایی، تحولات تاریخی، غفلت حاکمان و… از جمله فرضیات و دلایلی است که برای این وضعیت دوگانه به کار برده می‌شود. اما نویسندگان کتاب حاضر معتقدند که اینگونه نیست.

کره جنوبی و کره شمالی؛ یک جغرافیا و دو دنیا

اگر خواهان فهم علت این جهان دوگانه هستیم، جهانی که یک طرف آن را زندگی بی‌دغدغه و پردرآمد تشکیل می‌دهد و طرف دیگرش را نگرانی از نان شب، باید به مفاهیمی عمیق‌تر بیندیشیم. اگر جبر جغرافیایی علت توسعه‌نیافتگی است پس چرا در شبه‌جزیره کره از یک سو کره جنوبی را می‌بینیم که در زمره ثروتمندترین و صنعتی‌ترین کشورهای جهان است و از سوی دیگر کره شمالی که مردمش از پایه‌ای‌ترین حقوق محروم‌اند و اگر کمک‌های خارجی نباشد به قحطی دچار می‌شوند؟! این دو کشور که از یک جغرافیا بهره می‌برند و تفاوتی در این زمینه ندارند. پس مسئله امری فراتر از جغرافیاست.

چکیده‌ای از یک دریا

یکی از ویژگی‌های مثبت «چرا ملت‌ها شکست می‌خورند» در مقام مقایسه با آثار مشابه در حوزه اقتصاد سیاسی و توسعه اینست که نویسندگان سالهای زیادی را صرف مطالعه تاریخ کشورهای گوناگون کرده‌اند و از دل قرن‌ها، نقاط پیچ مهم تاریخی آن کشورها را یافته‌اند. سپس شاهد تطبیق و مقایسه بین تصمیم‌گیری کشورها هستیم. در اینجاست که عجم اوغلو و رابینسون از اصطلاح محوری کتاب پرده‌برداری می‌کنند: «نهادها».

نهادها را دریاب!

مسئله اساسی که خوشبختی یا بدبختی یک کشور را تعیین می‌کند، به باور نویسندگان نوع نهادهای موجود در آن کشور است. مناسبات کلان و قواعد ریشه‌دار سیاسی، اقتصادی و اجتماعی که بر تصمیم‌گیری شهروندان اثر می‌گذارند و دستورکار سیاستگذاری دولت‌ها را تعیین می‌کنند. در «چرا ملت‌ها شکست می‌خورند» نتایج یک پروژه تاریخی بزرگ به صورت خلاصه تدوین شده است. از دوران امپراتوری روم تا قرن بیست و یکم؛ از دولت‌شهرهای ایتالیایی همچون ونیز تا کشورهای آفریقایی امروز برآمده از استمعار همچون بوتسوانا، در همه موارد شاهد تطبیق وجود و کنش‌گری دو نوع نهاد هستیم.

فراگیری؛ کلید توسعه

نوع اول نهادها، نهادهای محدود هستند. در اینگونه نهادها استبداد و استعمار نقشی اساسی ایفا می‌کنند. اصولاً نحوه سیاست‌ورزی و تصمیم‌گیری نیروهای سیاسی و اجتماعی در نهادهای محدود مبتنی بر بهره‌کشی، غارت‌گری و عدم توجه به پیشرفت و رشد جامعه است. در اینگونه جوامع نظر و عقیده عموم مردم ارزش چندانی ندارد و گروه‌های مختلف به نفع وجود یک یا چند گروه محدود سرکوب می‌شوند. اصل اساسی نیز منافع این گروه‌هاست. اما در نوع دوم نهادها، نهادهای فراگیر شاهد کثرت‌گرایی اجتماعی هستیم. همین کثرت‌گرایی و مشارکت در قدرت سبب می‌شود تا ساخت قدرت مطلقه و استبدادی نباشد و جامعه به سوی انباشت موثر سرمایه و توسعه به پیش رود.

تاریخ سیاسی جهان در یک کتاب

عمده آثار مشابه در این حوزه یکسری موارد انتزاعی و بعضاً نادرست را به عنوان علل توسعه برخی جوامع و عقب‌ماندن دیگر جوامع معرفی می‌کنند. فرضیات آنان با طرح مصادیق دیگر به زودی رد می‌شوند و نویسندگان تلاش می‌کنند تا با توجیه همچنان فرضیات خود را حفظ کنند. اما «چرا ملت‌ها شکست می‌خورند» بر پایه شواهد تاریخی متعدد نگاشته شده است. شواهدی که مطالعه تفضیلی تک‌تک آنها نیاز به ساعت‌ها جستجو و بررسی دارد. عجم اوغلو و رابینسون نتیجه این تعمق طولانی را در یک کتاب به خواننده تقدیم کرده‌اند.

نه به تقدیرگرایی!

این کتاب از زمان انتشار در سال ۲۰۱۲ تاکنون از سوی خوانندگان بسیاری مورد مطالعه قرار گرفته و تحسین منتقدان پرشماری، از جمله چند برنده جایزه نوبل اقتصاد را برانگیخته است. عجم اوغلو و رابینسون کلیدی تحلیلی و معتبر برای ارزیابی پیشرفت و عقب‌ماندگی کشورها عرضه کرده‌اند که تاحد زیادی توانسته از تقدیرگرایی معمول در دیگر نظریات بگریزد و بر اراده حاکمان، شهروندان و تاثیر تغییرات کوچک تاکید کند.

کوچک اما مهم

در بیشتر نظریات توسعه علل پیشران را تغییراتی در سطح کلان و خارج از خواست افراد می‌دانند. یکی از نقاط عطف «چرا ملت‌ها شکست می‌خورند» برشمردن و توجه به تغییرات کوچک اما سرنوشت‌ساز تاریخی است. اگر به پیشرفت کشور خود علاقه‌مندیم نباید خود را به کل بری از فرآیند توسعه آن بدانیم. چه بسا حرکت جمعی در سطح یک خانواده، محله یا شهر کوچک بتواند به موجی بزرگ تبدیل شود که کلیشه‌ها و الگوهای تصمیم‌گیری و عمل افراد در سطح یک کشور را تغییر می‌دهد و سبب بهبودی شرایط می‌شود.

هر چه مردم بگویند!

در کتاب «چرا ملت‌ها شکست می‌خورند» به نظرات و مشارکت مردم و بدنه جامعه اهمیت فراوانی داده شده است. در همه کشورهای توسعه‌یافته نهادهای فراگیری وجود دارند که به دقت می‌توانند انتظارات و خواسته‌های مردم را به سیاست‌ها و قوانین تبدیل کنند. از این روست که حرکت‌های خشونت‌آمیز مردم علیه دولت که گاه منجر به تغییر دولت می‌شود در آن کشورها محلی از اعراب ندارند. وقتی این اطمینان و اعتماد وجود دارد که دولت از آنچه اراده عمومی و قدرت آن خوانده می‌شود خبر دارد، شهروندان می‌دانند که دولت هیچ‌گاه دست از پا خطا نکرده و به میثاق سیاسی و پیمان اجتماعی رسمی جامعه احترام خواهد گذاشت.

برای هر کسی که به علل پیشرفت و توسعه کشورها علاقه‌مند است «چرا ملت‌ها شکست می‌خورند» می‌تواند حاوی درس‌های مفید و جذابی باشد. آموزه‌های این کتاب به راحتی قابل تطبیق بر شرایط روز کشورهای مختلف جهان است و به ندرت می‌توان موردی را مشاهده کرد که نشود با نظریه نهادگرایی تاریخی کتاب حاضر توضیحش داد.