پله پله تا ملاقات خدا

«پله‌پله تا ملاقات خدا» اثر مشهوری از مرحوم استاد «عبدالحسین زرین‌کوب» است که با مضمون ایدئولوژی فکری و زندگی عرفانی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی نگارش شده است. این کتاب چه از منظر فنی و ادبی، چه از حیث تاریخی و چه از دیدگاه فلسفی و عرفانی، یکی از مطرح‌ترین آثار زبان فارسی است؛ خصوصاً که سال‌ها تدریس و پژوهش در زمینهٔ تاریخ ایران و ظهور اسلام در فرهنگ دورهٔ ساسانی، اطلّاعات بسیاری گسترده‌ای را دربارهٔ تاثیر عوامل مختلف تاریخی در شکل‌گیری اسلام در ایران، برای دکتر زرین‌کوب به ارمغان آورده بود. مضمون اصلی کتاب سلوک، یا همان راه‌یابی عرفانی از طریق روش‌هایی مثل ریاضت، در عرفان است؛ عنوان کتاب هم بسیار ظریف و هوش‌مندانه از مصرعی از خود مثنوی اقتباس شده است:

از مقامات تبتّل تا فنا
پله‌پله تا ملاقات خدا

مولانا از قدیم نه‌تنها در سطح ملّی، که در مجموعه‌ای از کشورهای خاورمیانه شناخته‌شده بود. اندیشهٔ این فیلسوف و عارف بزرگ آن‌قدر تاثیرگذار و روشن است که حتّی تبلیغات سیاسی نتوانسته مانع از آشنایی مردم غرب با آثار و افکار او شود. بی‌شک خواندن اشعار او به زبان فارسی و با لحن و بیان جادویی خودِ او، هدیه‌ای است که به ما ایرانی‌ها و فارسی‌زبانان دیگر داده شده؛ اما شاید بیشتر از افتخار به لفظِ «هم‌وطن» بودن با مولانا، بتوانیم از فرهنگ مردم همسایه «هم‌سخن» بودن با او را یاد بگیریم. تمام فلسفهٔ مولانا و تجربیات عرفانی‌اش بر عشق بنا شده و کسی در دنیا نیست که به دنبال عشق نباشد؛ بنابراین شاید بد نباشد حداقل‌هایی را درمورد اندیشهٔ او بدانیم تا لااقل از توریست‌های خارجی عقب نمانیم!

دربارهٔ کتاب پله‌پله تا ملاقات خدا

دکتر زرین‌کوب این کتاب را در ۴۰۰ صفحه و ۱۰۰ بخش نگارش کرده است؛ خود این بخش‌ها نیز در ۹ سرفصل اصلی تقسیم‌بندی شده‌اند که هرکدام، با استناد به شواهد تاریخی و مستنداتی که دکتر زرین‌کوب در این سال‌ها به دست آورده بود، به بخشی از زندگی شخصی، شاعری و عرفانی مولانا تعلّق دارند:

• بهاء‌ولد و خداوندگار
• هجرت یا فرار
• لالای پیر در قونیه
• غیبت بی‌بازگشت
• رقص در بازار
• حسام‌الدین و قصهٔ مثنوی
• عبور به ماوراء شعر
• از مقامات تبتل تا فنا
• سال‌های پایان

جالب این‌که شاید اثری مثل «ملت عشق» که چندسالی است در ایران با استقبال کم‌نظیر هواداران مواجه شده، دربرابر اثری مثل این، چندان حرفی برای گفتن نداشته باشد؛ چه‌بسا که منبعی برای ارجاع به بسیاری از اتفاقات جزئی اما مهمی بوده، که در زندگی مولانا به وقوع پیوستند. البته دکتر زرین‌کوب هرگز این کتاب را به‌عنوان یک متن تاریخی حقیقی و قابل استناد معرفی نمی‌کند؛ چراکه تمام ساختار کتاب از مفاهیم ادبی و انتزاعی برخوردار است و صرفاً جلوه‌ای عینی است برای توصیف حالات روحی و عرفانی مولانا.

زندگی دکتر زرین‌کوب

عبدالحسین زرین‌کوب از بزرگ‌ترین ادیب‌ها و تاریخ‌نگاران معاصر ایران است. او در سال ۱۳۰۱ در بروجرد متولد شد و دوران حرفه‌ای ادبی را، از بدو ورود به دانشگاه تهران و زیر نظر اساتیدی مثل دکتر بدیع‌الزمان فروزان‌فر، آغاز کرد. او در کنار بزرگانی مثل دکتر معین، دکتر خانلری و دکتر زریاب خویی، از کسانی بود که بیش از چهار دهه، مشغول تحقیق بود و در همین حین، در دانشگاه تدریس می‌کرد. آثار او از منابع ادبی-تاریخی مهم فارسی به‌شمار می‌رود و با قلم استادانه‌اش، تاریخ را برای فارسی‌زبانان خواندنی کرده‌است. علاوه‌بر «پله‌پله تا ملاقات خدا»، از مهم‌ترین این آثار می‌توانیم «دو قرن سکوت»، «بحر در کوزه»، «با کاروان حله»، «از کوچهٔ رندان» و «سرّ نی» را نام ببریم.

جملاتی از کتاب پله‌پله تا ملاقات خدا

پنج ساله بود که صورت‌های روحانی و اشکال غیبی در پیش نظرش پدیدار می‌شد. تخیلی پربار که بعدها از او یک شاعر واقعی ساخت به او فرصت می‌داد تا در ورای این نام، با چشم خود، با همان چشم نافذ و پر تلألؤ و عمیقی که تا پایان عمرش هیچ‌کس نمی‌توانست تاب نگاه او را بیاورد، حضور نامرئی و پر هیبت یک نور مقاومت‌ناپذیر را حس کند و صدای بال ملایک و ارواح را در تمام خانه بشنود، و با بال خیال تا اعماق کبود آسمان‌ها، به دنبال آن‌ها عروج نماید.

کمال انسان حتی در آن هم که انسان مثل فقیه و حکیم و واعظ در نجات انسان‌های دیگر اهتمام کند، غریق را از آب بیرون آورد و در ارشاد و دستگیری راه گم کردگان سعی به جا آورد، نیست. در آن است که از «خودی» خود قدم به بیرون بگذارد، در ورای عالم محدود انسان‌ها با تمام انسان‌ها، با کل کائنات و با جمع عالم اتصال و اتحاد بیابد، با خاک و گیاه، با حیوان و انسان، با ستاره و آسمان وحدت هویت پیدا کند، با ابر و باد و کوه و رود و رعد و باران احساس پیوند نماید، در وجود خود انسان را با عالم و عالم را با انسان قابل تبدل بیابد، و آن‌گاه که وی دیگر نه خود هست و نه غیر، نه انسان است و نه عالم، با آن‌چه همه این‌هاست و هیچ یک از این‌ها نیست، وحدت می‌یابد، کمال انسانی در این است.