انسان در جستجوی معنا

آدرس حقیقت کجاست؟

«انسان در جستجوی معنا» اثری روانشناختی از ویکتور فرانکل، روان‌پزشک، عصب‌شناس و نویسندهٔ اتریشی است که به نسبت کتاب‌های دیگر این حوزه، تقریبا کتابی کوتاه محسوب می‌شود.

ویکتور فرانکل به عنوان یک اگزیستانسیالیست (هستی‌گرا) هیچ معنایی برای جهان متصور نیست مگر معنایی که خود انسان برای خود و جهان پیرامونش تعریف کند و در این کتاب به دنبال جستجوی معنا –نه در شرایط عادی که در سخت‌ترین شرایط- است و در حین روایت کردن خاطرات شخصی‌اش از اردوگاه‌های کار اجباری در جنگ جهانی دوم، سعی می‌کند معنایی که زیر شکنجهٔ نازی‌ها دریافته را بازگو کند؛ اتفاقاتی که منجر به نگرش جدید او در روانشناسی تحت عنوان «لوگوتراپی» یا «معنادرمانی» شده‌اند.

این اثر، بلافاصله بعد از اتمام جنگ جهانی دوم نگاشته شد و در سال ۱۹۴۶ میلادی به بازار کتاب اتریش آمد اما بیش از یک دهه طول کشید تا به آمریکا کوچ کند.

«انسان در جستجوی معنا» مجموعا محبوبی است که میلیون‌ها نسخه از آن تا به حال در دنیا فروش رفته است و به ۲۴ زبان زندهٔ دنیا برگردانده شده است. در ایران هم مترجمانی مانند امیر لاهوتی، نهضت صالحیان و مهین میلانی آن را به فارسی ترجمه کرده‌اند و ناشرانی مثل جامی و درسا کتاب را منتشر کرده‌اند که حاصل کارشان چندین بار تجدید چاپ شده است.

چارچوب کتاب

کتاب از چهار بخش اصلی تشکیل شده است؛ ابتدا با دیباچه روبه‌رو می‌شویم که مقدمه‌ای است از دکتر گوردون و. آلپورت، روانشناس برجستهٔ آمریکایی بر کتاب حاضر و البته شخص فرانکل.

بخش مهم کتاب از دو قسمت «سرگذشت فرانکل در اردوگاه کار اجباری» که بیشتر جنبهٔ روایی دارد و «معنای اساسی لوگوتراپی» که به نوعی مانیفست فرانکل از رویهٔ پیشنهادی‌اش برای روانشناسی است تشکیل می‌‎شود.

درنهایت هم با بخشی چند صفحه‌ای سر و کار داریم که برخلاف بسیاری از کتاب‌های روانشناسی، نویسنده خود را ملزم کرده تا منابع و مآخذش برای فرضیه را به مخاطب نشان دهد که این خود تقویت‌کنندهٔ مدل شدن فرضیهٔ اوست.

آمپولِ حقیقت

الان دیگر می‌شود گفت که «لوگوتراپی» یا همان معنادرمانی تبدیل به یک مکتب شده است؛ چراکه به غیر از فرانکل، روان‎شناسان بسیاری به سراغ این شیوه رفته‌اند.

ازنظر لغوی، ریشهٔ کلمهٔ لوگوتراپی به واژهٔ یونانی لوگوس بازمی‌گردد؛ لوگوس معانی زیادی مانند واژه، کلمه، اراده و… می‌دهد اما دقیق‌ترین معادل آن –حداقل در این ترکیب- خود «معنا» است (logo=meaning).

فرانکل هم بر همین اساس، معنادرمانی را «درمان با کمک معنا»، «شفابخشی از طریق معنا» یا «روان‌درمانی با تمرکز بر معنا» تعریف می‌کند.

اصول کلی بیانیهٔ این نویسنده درمورد معنادرمانی بر سه اصل زیر استوارند:

۱-زندگی تحت هر شرایطی واجد معنا است؛ حتی مصیبت‌بارترین نوعی که بشود از آن تصور کرد.

۲-محرک اصلی‌ای که انسان می‌تواند در زندگی داشته باشد، تنها میل و نیت او برای پیدا کردن نوع اصیل حقیقت است.

۳-بشر این آزادی را دارد تا معنی آن‌چه انجام می‌دهد و آن‌چه تجربه می‌کند یا حداقل آن‌چه را که در جایگاه خودش در یک موقعیت رنج‌آور و تغییرناپذیر می‌بیند بیابد؛ پس باید به جای ترس از روبه‌رو شدن با حقیقت، آن را بکاود و کشف کند.

استخراج شادی از رنج و محنت

معمولا نگاه عامهٔ مردم از همه‌جا بی‌خبر نسبت به افرادی که دنبال موضوعاتی مثل روانشناسی، فلسفه و… می‌روند در کلماتی مانند «الکی خوش»، «مرفه بی‌درد» و… خلاصه می‌شود و چنین موضوعاتی را اصطلاحا «لاکچری» می‌دانند اما حداقل زندگی خصوصی نویسندهٔ این کتاب، مثال نقضی بر دیدگاه بالاست.

فرانکل در جنگ جهانی دوم همسر باردارش، پدر، مادر و برادرش را از دست داد و در چهار اردوگاه مختلف از جمله آشویتس اسیر بود. این اسارت که دلیلی جز یهودی بودن نداشت سه سال تمام طول کشید و در اردوگاهی که او زندانی بود به طور متوسط از هر ۲۸ نفر یک نفر زنده می‌ماند!

در چنین شرایط سختی که انسان‌ها مدام کشته می‌شدند یا ترجیح می‌دادند برای تمام شدن رنج به خودکشی رو بیاورند، ایدهٔ اولیهٔ معنادرمانی به ذهن فرانکل رسید.

او بعد از آزمون و خطاهای زیاد بر روی اسرای دیگر –به مثابه مدل انسانی- متوجه شد کسانی که زنده می‌مانند و رهایی پیدا می‌کنند افرادی نیستند که لزوما از دیگران سالم‌تر، قوی‌تر، باهوش‌تر یا حتی ثروتمندتر باشند بلکه این کبوتران، افرادی هستند که شاخهٔ زیتون بر دهان دارند و برای زندگی خود –دانسته و ندانسته- معنایی در خودآگاه یا ناخودآگاه ساخته‌اند!

امید نیل به معنای ذهنی، و هدف‌دار کردن زندگی به‌وسیلهٔ آن، از نظر فرانکل مهم‌ترین چیزی بود که باعث می‌شد اندک انسان‌هایی بتوانند در چنان شرایط سختی، از عمق چاه لجن‌آلود نازی‌ها، راه رستگاری را بیابند. فرانکل معتقد بود که این معنا به کوچکی یا بزرگی هدف مورد نظر بستگی ندارد و خود وجودش برای پرواز کافی است…

تمامی این مسائل انتزاعی با یک اتفاق غیرمنتظره کلید خورده بود؛ زمانی که فرانکل تکه‌کاغذی را در جیب کت یک زندانی کشته‌شده دید که رویش با خطی ضعیف اما لحنی باصلابت نوشته بود:

«خدایت را با تمام قلبت، با تمام روحت و با تمام قدرتت دوست داشته باش…»