هنر شفاف اندیشیدن

هنر شفاف اندیشیدن (به انگلیسی= The Art of Thinking Clearly) کتابی در ژانر انگیزشی و روان‌شناختی است که توسط رولف دوبلی، نویسندهٔ سوئیسی کتاب‌های سبکِ زندگی در سال ۲۰۱۳ میلادی نوشته شده است. البته قسمت‌های مختلف این کتاب، ابتدا در هفته‌نامه‌های معروف آلمانی، هلندی و سوئیسی منتشر می‌شدند و بعدها در سال مذکور در دو جلد با زبان آلمانی به صورت کتاب‌هایی منسجم به چاپ رسیدند. این کتاب، به زبان‌های بسیاری برگردانده شده است و در کشورهای زیادی اعم از آلمان، سوئیس، انگلستان، کره جنوبی، هند، ایرلند، سنگاپور و همچنین ایران جزو آثار پرفروش محسوب می‌شود. ترجمهٔ این کتاب به زبان فارسی توسط عادل فردوسی‌پور، گزارش‌گر ورزشی و استاد دانشگاه مشهور ایرانی انجام شده است. البته او در این راه از کمک دانشجویان خود، مانند بهزاد توکلی و علی شهروز هم بهره برده است. نشر چشمه، هنر شفاف اندیشیدن را در ۳۲۵ صفحه و قطع‌های گوناگونی روانهٔ بازار نشر کرده است.

موضوع کتاب هنر شفاف اندیشیدن

هنر شفاف اندیشیدن، از نظر فرم بیرونی کتاب، ۹۹ فصل را شامل می‌شود. فصل‌هایی با تعداد بالا و کمیت پایین که در هر یک از آن‌ها، یکی از خطاهای معمول و رایج امروزهٔ انسان‌ها در حوزهٔ اندیشه، معرفی و بررسی و تحلیل می‌شود. نویسندهٔ کتاب، برخلاف دید معمول نویسندگان روان‌شناسی و سبک زندگی، که با یک دید نصیحت‌گونه شروع به ارائهٔ مدل‌های موفق –از نظر خود- می‌کنند، در زاویهٔ مقابل قرار گرفته و با توضیح معضلاتِ سادهٔ تفکر و سنگ‌لاخ‌های مسیر اندیشیدن، تنها معایب و سختی‌ها و اشتباهات را یادآوری کرده و خودِ اندیشیدن را به عهدهٔ مخاطبش واگذار می‌کند. مساله‌ای که شاید اصل جذابیتِ این کتاب را تشکیل داده است. درواقع دوبلی سعی می‌کند تا با نشان دادن مشکلات و گاف‌های تفکر، به چارچوب‌مندیِ طریقِ درست فکر کردن که عملکرد انسان را تحت تاثیر خود می‌گذارد، بپردازد؛ به مثابه سوت داور و کارت زرد برای عدم تکرار آن خطا و نهایتاً رستگاری انسان! جذابیتِ دیگر این کتاب، عدمِ خودشیفتگی نویسنده است. دوبلی به جای دیدِ بالا به پایین، در بسیاری از موارد مطرح شده، خودش را هم سهیم می‌داند و در مثال‌ها، داستان‌ها یا خاطراتی که شاهد می‌آورد، شخصی مغرور و بی‌خطا یا بی‌شکست از رولف دوبلیِ ظاهراً موفق نساخته است. در جنبهٔ دیگر، او با مقدمه‌ای خوب، بیان می‌کند که اشتباهاتِ فهرست‌شدهٔ کتاب، جامع، کامل، بی‌گزند و غیرقابل تغییر نیستند. دوبلی معتقد است که این خطاها را بر اساس مطالعات، تحقیقات و تجربیات شخصی‌اش نوشته و هرکسی بنا به انتزاع شخصی، می‌تواند مواردی از آن‌ها را حذف کرده یا چیزی به آنان بیافزاید! سه رقمی نشدنِ عدد فصول کتاب را هم شاید بتوانیم در چنین نکتهٔ قابل تاملی هضم کنیم. برخی از عناوین جالب کتاب عبارت‌اند از:

• نوشیدن مجانی را قبول نکن!
• تسلیم مرجعیت نشو!
• اگر پنجاه میلیون نفر چیز احمقانه‌ای بگویند، آن چیز کماکان احمقانه است!
• حتی داستان‌های واقعی هم افسانه‌اند

در مطلب «معرفی کتاب هنر شفاف اندیشیدن» در مجلهٔ کتابچی با تفصیل بیشتری به این موضوع پرداخته‌ایم.

زندگی شخصی و حرفه‌ای رولف دوبلی

شاید برای درکی که ما از تجارت و ثروت داریم، کمی غریب باشد. اما تاجرانِ آن‌ورِ آبی برخلاف قاطبهٔ تاجران ما به دنبال چیزهایی غیر از پول هم می‌گردند! چه‌این‎که نویسندهٔ مورد بحث ما یعنی آقای رولف دوبلی، تاجری موفق است که به نویسندگی روی آورده است. البته بد نیست بدانیم که حوزهٔ بیزینسِ او نزدیکی خوبی نسبت به کتاب دارد و احتمالاً این مساله در گرایش او به نوشتن، بی‌تاثیر نبوده است. او یکی از موسسان شرکت بزرگ Getabstract است. شرکتی که به‌عنوان بزرگ‌ترین فراهم‌آورندهٔ خلاصهٔ کتاب (به صورت حرفه‌ای= مرورنویسی) در دنیا بوده و هست. علاوه بر این، دوبلی، فارغ‌التحصیل رشتهٔ ام‌بی‌ای و دکترای فلسفهٔ اقتصاد از دانشگاه سنت‌گالن سوئیس بوده است. او کتاب‌های دیگری همچون «هنر خوب زیستن» و «اخبار را دنبال نکنید» را هم در کارنامهٔ حرفه‌ای خود به نگارش درآورده است که کتاب‌های محبوبی شده‌اند. اما مهم‌ترین نکته در شهرت دوبلی را می‌توانیم کتاب حاضر بدانیم! هنر شفاف اندیشیدن با وسواس نویسنده در نکته‌سنجی‌هایش تبدیل به بهترین اثر او شده و یک مانیفستِ تمام‌عیار را پشت طرح خود می‌بیند. دوبلی در مقدمهٔ کتاب، سندی بر تایید این مدعا نوشته است:

ناتوانی در شفاف‌اندیشی –یا به قول متخصصان خطای شناختی– یک انحراف اصولی از منطق است، انحراف از افکار و رفتار بهینه، عقلانی و مستدل! منظور من از «اصولی» خطاهای گاه‌به‌گاه در تصمیم‌گیری نیست؛ بلکه مقصودم اشتباه‌های متداول و موانعی بر سر راه منطق ما است که دائماً ما را گرفتار می‌کنند. الگوهایی که نسل‌های گوناگون در قرون مختلف تکرارشان می‌کنند؛ مثلا دست‌بالا گرفتن اطلاعات خودمان خیلی متداول‌تر از دست‌کم گرفتن‌شان است. یا خطرِ از دست‌دادن یک چیز خیلی بیشتر ما را برانگیخته می‌کند تا امکان به دست آوردن یک چیز مشابه…

هنرِ خوب فوتبال بازی کردن؟!

مترجم این کتاب، یعنی عادل فردوسی‌پور با روحیات پرسش‌گرانه، خلاقانه و جستجوگرش، بهترین گزینه برای برگردانی اثر دوبلی بوده است. او در مراسم رونمایی از ترجمهٔ کتاب، نگاه جالبی را راجع به انگیزهٔ خود برای ترجمه و طرح چرایی جذابیتِ سوژهٔ کتاب، ارائه کرده بود. فردوسی‌پور معتقد بود همان‌طور که اگر در زمین ورزش مهیجی مانند فوتبال «خطا» از فرهنگ ورزشی حذف شود، دیگر انسان‌ها تبدیل به ربات‌هایی از پیش‌تعیین شده می‌شوند و زیبایی فوتبال رنگ می‌بازد، زندگی عادی و انتزاع و اندیشه هم بدون خطا قابل باور نیست! فردوسی‌پور با چنین پیش‌فرضی، انجام خطا را ممکن، عادی و حتی مجاز می‌داند اما نیاز به شناخت خطاهای معمول را اساسِ ساخت رویکرد بهتر به زندگی معرفی می‌کند. البته شاید تصور کنید که پاسخ به پرسش‌ها و وقایعِ نادیده یا پیش‌بینی جهانی که تجربه نکرده‌ایم، برای طبقه‌بندی خطاها سخت باشد. فردوسی‌پور در جواب به این نکته از دروس تاریخی و زیستِ انسان‌های دیگر مایه می‌گذارد و معتقد است که چون اکثریت خطاهای انسانی در طول حیاتِ بشر از الگوهای مشابهی پیروی می‌کنند، پس امکان طبقه‌بندی، معرفی، شناخت و تحلیل آن‌ها نیز امری ممکن و ساده به نظر می‌رسد.

بدایعِ کتاب هنر شفاف اندیشیدن

از نظر محتوایی، دوبلی در کتاب حاضر، رویه‌ای پرسش‌گرانه دارد و مانند «روش سقراطی» برای جا انداختن هر موضوعی، آن را با طرح سوال اولیه، نسبت به مخاطب (حتی در نام‌گذاری فصول کتاب) همراه می‌کند! برای مثال در دیالکتیک پرسشیِ او بارها جملاتی این‌چنینی می‌بینیم:

آیا تابه‌حال، زمان خود را صرف چیزی کرده‌ای که در آینده احساس کنی ارزشش را نداشته است؟ آیا به انجام کاری که می‌دانی برایت مضر است اصرار ورزیده‌ای؟ آیا سهام خود را خیلی زود یا خیلی دیر فروخته‌ای؟ آیا موفقیت را نتیجهٔ کار خود و شکست را نتیجهٔ تاثیر عواملی بیرونی دانسته‌ای؟ و و و…

او با چنین نوعی از پرسش‌گری، مخاطب خود را به شک وامی‌دارد تا درمورد اشتباهاتی که ما انسان‌ها در اندیشیدن و به تبع آن، نتیجهٔ کار داریم، مانند خطاهای «بقا، تایید، بازنگری، بیش‌اعتمادی، توهم کنترل، اثر هاله‌ای، جنگ میانگین‌ها، انحراف اطلاعات، منطق ساده تصمیم گرفتن، ناتوانی در بستن درها و…» صحبت کند. اگر تمایل دارید که به صورت دقیق و جزئی درباره «هنر شفاف اندیشیدن» بدانید و از نقدها و بررسی‌هایی که در رابطه با این کتاب صورت گرفته آگاه شوید مطلب «مقالهٔ انتقادی بر کتاب هنر شفاف اندیشیدن اثر رولف دوبلی» را در مجله کتابچی مطالعه بفرمایید.

جملاتی از کتاب هنر شفاف اندیشیدن

• درواقع آرزوی من کاملا ساده است: اگر ما بتوانیم بزرگ‌ترین خطاهای فکری را بشناسیم و از آن‌ها در زندگی شخصی، شغلی یا در دولت‌مان پرهیز کنیم، ممکن است شاهد جهشی در موفقیت خود باشیم. نیازی به حیله‌های جدید، طرح‌های نوین، ابزار غیرضروری و کارهای طاقت‌فرسا نیست؛ تمام آن‌چه ما بدان نیاز داریم پرهیز از بی‌خردی است.
• پشت سر هر نویسندهٔ موفق، می‌توانی صد نویسندهٔ دیگر را پیدا کنی که کتاب‌های‌شان هرگز به فروش نمی‌رسد. پشت سر آن‌ها هم صد نویسندهٔ دیگر هستند که اساساً ناشری پیدا نکرده‌اند. پشت سر آن‌ها هم باز صد نفر دیگر که دست‌نوشته‌های ناتمام‌شان روی طاقچه خاک می‌خورد و پشت سر آن‌ها هم باز صد نفر دیگر هستند که رویای این را دارند تا روزی کتابی بنویسند…
• [فرض کنید] دو جعبه داریم؛ جعبهٔ الف حاوی صد توپ است که پنجاه‌تای‌شان قرمز و پنجاه‌تای‌شان مشکی هستند. جعبهٔ ب هم صدتا توپ دارد، اما نمی‌دانی چندتای‌شان قرمزند و چندتای‌شان مشکی هستند؟ اگر بدون نگاه کردن [به داخل] یکی از جعبه‌ها را برداری و توپ قرمز از آن بیرون بیاوری، صد دلار برنده می‌شوی. کدام جعبه را انتخاب می‌کنی؟ الف یا ب؟ اکثر مردم جعبهٔ الف را انتخاب می‌کنند.
• مردی وام می‌گیرد، شرکتی تاسیس می‌کند و کمی بعد از آن ورشکست می‌شود. گرفتار افسردگی می‌شود و خودکشی می‌کند. نظرت راجع به این داستان چیست؟ به عنوان یک تحلیل‌گر اقتصادی، می‌خواهی بدانی چرا ایدهٔ تجاری او موفق نبود؛ آیا او مدیر ضعیفی بود؟ آیا استراتژی غلط بود، بازار خیلی کوچک بود یا رقابت خیلی بزرگ؟ به عنوان بازاریاب، تصور می‌کنی کمپین‌ها ضعیف سازمان‌دهی شده بودند یا این که او در رسیدن به مخاطب هدف خود ناکام مانده بود. اگر تو کارشناس اقتصادی باشی، وام گرفتن را به عنوان ابزاری مناسب زیر سوال می‌بری. در مقام خبرنگار محلی، به پتانسیل داستان پی می‌بری: چه‌قدر خوش‌شانس بود که خودش را کشت! در مقام نویسنده، به این فکر می‌کنی که این داستان چه‌طور می‌توانست به یک تراژدی یونانی مبدل شود. در مقام بانک‌دار، باور داری در بخش وام خطایی صورت گرفته‌است. در مقام جامعه‌شناس، شکست سرمایه‌داری را سرزنش می‌کنی. در مقام محافظه‌کار دینی، این اتفاق را مجازات الهی می‌بینی. در مقام روان‌پزشک، پایین بودن سطح سروتونین را تشخیص می‌دهی. کدام‌یک از این دیدگاه‌ها درست است؟!