در جست و جوی جامعهٔ بلندمدت

«در جست و جوی جامعهٔ بلند مدت»، عنوان کتابی کوتاه در ژانر جامعه‌شناسی است که برای اولین بار در سال ۱۳۹۳ هجری شمسی توسط نشر نی در ۸۰ صفحه از قطع رقعی به چاپ رسیده و تاکنون هفت بار تجدید چاپ گردیده است. این کتاب در قالب پرسش و پاسخ تنظیم شده و درواقع نتیجهٔ مصاحبه‌هایی است که کریم ارغنده‌پور، روزنامه‌نگار برجستهٔ ایرانی با دکتر همایون کاتوزیان، جامعه‌شناس بزرگ معاصر انجام داده است. خرید کتاب «در جست و جوی جامعهٔ بلند مدت»، از آن جهت می‌تواند برای هر مخاطبی راه‌گشا و حتی ضروری باشد که این اثر قرار است، مهم‌ترین مشکلاتی که باعث می‌شود تا جامعهٔ ایرانی پیشرفت نکند را بیان کند. ضمنا متون و صحبت‌های کاتوزیان به گونه‌ای است که در عین حفظ ارزش‌های علمی، بیانی ساده و قابل فهم برای تمام اقشار جامعه را داراست. اگر شناسهٔ این کتاب را دیده باشید، عنوان -مصاحبه‌ها، روشنکفران، ایران- را می‌بینید؛ عنوانی که شاید بهترین توضیح برای قالب و ژانر کتاب بوده باشد. چرا که کاتوزیان معمولا به عنوان یکی از هم‌گام‌ترین روشنفکران با جامعهٔ خود جلو رفته است.

موضوع کتاب «در جست و جوی جامعهٔ بلند مدت»

موضوع کتاب «در جست و جوی جامعهٔ بلند مدت» پاسخ به یک سوال -یا بهتر بگوییم شبهه‌ی- نیهیلیستی است. جایی که با بروز مشکلات فراوان و شکست‌های متوالی، ممکن است یک سرخوردگی به جامعه تحمیل شود و این باور پیش بیاید که «تغییر [در این‌جا اصلاح] در جامعه تبدیل به یک امر نامحتمل شده است! » در همین راستا، دیدِ جامعه‌شناختی کاتوزیان را می‌توانیم مشابه افرادی هم‌چون فئودور داستایوفسکی بدانیم که با رویه‌ای اگزیستانسیال در مقابل نیهیلیسم قرن نوزدهم روسیه ایستادند؛ با این تفاوت که طبعا داستایوفسکی به عنوان یک نویسنده، بیشتر بار ادبی ماجرا را به عهده گرفت و کاتوزیان به عنوان جامعه‌شناس، مانیفست‌گونه‌تر صحبت می‌کند. البته کاتوزیان در توضیح ممکن بودن تغییر در جامعه، یک پیشفرض را شرط می‌کند و آن هم چیزی نیست جز مطالعهٔ پیشینهٔ جامعه و درک دقیق و منطبق بر واقعیتِ آن؛ چیزی مانند همان عبرت تاریخی که همه می‌دانیم… کاتوزیان معتقد است که نگاه به جامعه باید با در نظر گرفتن تمام خصوصیات آن، اعم از خصائص مثبت و منفی باشد و با توجه به این نکته، می‌توانیم تلاش‌های مثبت اصلاحی پیشین را دقیقا به کار بگیریم و نکات منجر به شکست را هم چارچوبی مناسب برای درس گرفتن فرض کنیم. در همین راستا، دید صفر و صدی -یا همان سیاه و سفید-، بسیار نکوهش می‌شود و این موضوع به آن دلیل است که چنین تئوری‌ای، یا تئوری‌های مشابهی مانند تئوری توطئه باعث ساده‌انگاریِ مسائل اجتماعی و نهایتا خدمت به همان توطئهٔ معاندین می‌شود. از نظر کاتوزیان جامعهٔ ما (یعنی مردم ما) و متفکران و روشنفکرانش قبل از هر چیزی، در رویهٔ شناختی و اصلاحیِ جامعهٔ خود، نیاز به «صداقت، فروتنی، خویشتن‌داری، مدارا و نگرشی واقع‌گرایانه و به دور از تعصب به پدیده‌ها» نیاز دارد.

جامعهٔ کوتاه‌مدت

یکی از نکات مهم این کتاب این است که اثر حاضر در تداوم اثر قبلی همایون کاتوزیان با نام «ایران جامعهٔ کوتاه مدت و سه مقالهٔ دیگر» چاپ شده است. اثری که در سال ۱۳۹۰ توسط همین نشر نی به چاپ رسیده بود و غوغایی به پا کرده بود. اثر قبلی کاتوزیان آن‌چنان مهم بود که در قامت یک نظریه -به نام نظریهٔ جامعهٔ کوتاه مدت- هویت یافت. اما مهم‌ترین نکته در آن نظریه این بود که برخی ابهامات را به دنبال داشت و در همین راستا کتاب «در جست و جوی جامعهٔ بلند مدت» به انتشار رسید. کاتوزیان در نظریهٔ جامعهٔ کوتاه مدت خود، معتقد است که ایران یک جامعهٔ کوتاه مدت است؛ یعنی جامعه‌ای است که تداوم و تغییر در آن به صورت کوتاه مدت اتفاق می‌افتد و این موضوع به دلیل نبود چارچوبی قانونی که تداوم بلند مدتی اصلاحات را تضمین کند، پیش می‌آید. پس طبیعی است که وقتی یک جامعه‌شناس، نقشهٔ راه فعلی (به مثابه تِز) را رد می‌کند، به دنبال طرح چیزی مخالف آن (به مثابه آنتی تز) است. پس کلید پیشرفت جامعه از نظر کاتوزیان در بلند مدت شدن رویه‌ها و نهادهای اجتماعی ایران است.

آشنایی با همایون کاتوزیان، مصاحبه شوندهٔ کتاب

محمدعلی همایون کاتوزیان، اقتصاددان، تاریخ‌نگار، پژوهشگر، کاوشگر علوم سیاسی و منتقد ادبی معاصر ایرانی است. او بیشتر به دلیل تحقیق دربارهٔ مسائل اجتماعی ایران شهرت یافته است؛ اما این دلیل نمی‌شود که در حوزه‌های اقتصادی، ادبی و سیاسی به خلق اثر نپرداخته باشد. کاتوزیان استاد دانشگاه آکسفورد است و علاوه بر چنین افتخاری، یک کار مهم دیگر هم برای جامعهٔ ایران انجام داده است؛ درواقع او یکی از معدود نویسندگان ایرانی است که کتاب‌هایی دربارهٔ فرهنگ و جامعهٔ ایران را به زبان‌های دیگر (اعم از انگلیسی) هم به چاپ رسانده تا به نوعی برای آن تبلیغ کرده باشد. کتاب حاضر همان‌طور که گفتیم، مصاحبه‌هایی در باب تکمیل کتاب قبلی اوست. خود همایون کاتوزیان در یادداشت ابتدای کتاب -که از سخنرانی او در دانشگاه آکسفورد (در سال ۱۳۹۲) برآمده است-، می‌نویسد:

ظاهرا دربارهٔ پاره‌ای از نظریات اینجانب در تاریخ و جامعهٔ ایران هنوز برای برخی ابهاماتی هست. گمان می‌کنم که دلیل این بیش‌تر توجه به شایعاتی است که در این زمینه وجود دارد و گرنه اگر کارهای بنده را دقیقا بخوانند مطلب روشن می‌شود. نظر دوست ارجمند آقای دکتر کریم ارغنده‌پور این بود که دلیل هرچه باشد به جاست که در سه نشست هم برای رفع آن ابهامات در ارتباط با دو سه موضوع دیگر گفت و گویی داشته باشیم. حاصل همین کتاب است که امیدوارم برای علاقه‌مندان به مسائل تاریخ، جامعه و اقتصاد ایران بی‌فایده نباشد.

از مهم‌ترین کتاب‌های کاتوزیان می‌توانیم به آثاری هم‌چون «تجارت بین‌الملل»، «اقتصاد سیاسی ایران»، «استبداد، دموکراسی و نهضت ملی»، «درباره بوف کور هدایت»، «هشت مقاله در تاریخ و ادب معاصر»، «تضاد دولت و ملت»، «سعدی، شاعر عشق و زندگی»، «گفتگو دربارهٔ عقلانیت و نوگرایی» و «جستارهایی دربارهٔ تئوری توطئه در ایران» اشاره داشته باشیم.

آشنایی با کریم ارغنده‌پور، مصاحبه‌گر کتاب

کریم ارغنده‌پور، یکی از روزنامه‌نگاران مشهور و برجستهٔ معاصر است که به واسطهٔ روزنامه‌نگاری در شاخه‌های دیگری هم‌چون سیاست و جامعه‌شناسی هم ورود کرده و به شهرت خوبی دست یافته است. البته بیش از شهرت، نکته‌ای که باعث نام بردن از او در این مرور کتاب می‌شود این است که به عنوان مصاحبه کنندهٔ کتاب، از دانش مناسبی برای همراهی و بعضا به چالش کشیدن مصاحبه شونده را دارا بوده است. چیزی که باعث بالا رفتن کیفیت کتاب «در جست و جوی جامعهٔ بلند مدت»، در عین کوتاهی حجم آن می‌شود. ارغنده‌پور، فعالیت روزنامه‌نگاری خود را با حضور در تحریریهٔ روزنامهٔ جنجالی «سلام» در دههٔ هفتاد آغاز کرد و سپس به عنوان سردبیر یا عضو شورای سردبیری در روزنامه‌های زیادی اعم از  مشارکت، صبح امروز، نوروز، وقایع اتفاقیه، اقبال و یاس نو کار کرد. او جدای از این فعالیت‌ها، با عضویت در شورای مرکزی جبههٔ مشارکت و عضویت در هیئت مدیریهٔ انجمن صنفی روزنامه‌نگاران هم شناخته می‌شود. اما احتمالا همین فعالیت روزنامه‌نگاری است که باعث شده تا او در مقدمهٔ کتاب «در جست و جوی جامعهٔ بلند مدت»، اثرش را «به صمیمیتِ ناب و بی‌نیازیِ احمد بورقانی» تقدیم کرده باشد! بورقانی‌ای که یکی از بزرگ‌ترین فعالان مطبوعاتی ایران است.

جملاتی از کتاب «در جست و جوی جامعهٔ بلند مدت»

یکی از ایرادهایی که به نظریهٔ من گرفته می‌شود این است که گویا چنین می‌رساند که تغییر در جامعهٔ ایران نبوده یا نیست. درحالی که اصلا این‌طور نیست. تا مشروطه چیزی که تغییر نکرده بود مسئلهٔ قانون‌مند نبودن یعنی استبداد بود که در نتیجه سبب می‌شد دولت در فوق جامعه قرار بگیرد نه در رأس آن، و از نظر جامعه عامل زور تلقی شود. حتی اصطلاح «حکومت زور» وجود داشت. مردم به دولت مثل یک عامل بیگانه که می‌آید کشورشان را اشغال می‌کند و مال‌شان را تصاحب می‌کند نگاه می‌کردند. دولت هم می‌دانست که اگر کوچک‌ترین تزلزلی نشان دهد مردم قیام می‌کنند و حکومت از هم فرومی‌پاشد. بنابراین پیوسته حالت تضاد بین دولت و ملت وجود داشت. دولت استبدادی بود و ملت هم تمایل به هرج و مرج داشت. اطاعت جامعه از دولت بر مبنای رضایت نبود، بلکه بر مبنای ترس بود، سلطهٔ حکومت بر جامعه هم بر مبنای قانون نبود بلکه بر مبنای زور بود. اما همهٔ این‌ها معنایش این نیست که چیزی تغییر نمی‌کرد. آیا تکنولوژی زمان رضا شاه با تکنولوژی زمان ناصرالدین شاه و شاه عباس و انوشیروان فرق نمی‌کرد؟ اتفاقا چون جامعه کوتاه مدت بود، تغییرات خیلی هم به سرعت اتفاق می‌افتاد. زود پادشاهی به قدرت می‌رسید و بعد از بین می‌رفت، زود کسی پولدار و سپس بی‌پول می‌شد و امثالهم. بنابراین تغییر بود. مثل این است که بگوییم جامعهٔ اروپایی چون معمولا در تاریخش قانون‌مند بوده، پس معنی‌اش این است که جامعهٔ اروپایی تغییر نکرده. پیدایش این سوءتفاهمات بر اثر عدم دقت نسبت به این نکات است. مضافا بر این که مثلا شما فرض کنید دورهٔ کلاسیک فئودالی در اروپا –مثلا از حدود سال‌های ۵۰۰ تا ۱۵۰۰- ویژگی‌هایی داشت از نظر نوع جکومت، شیوهٔ تولید، طبقات و غیره ولی این معنای‌اش این نیست که هیچ تغییری در طول آن هزار سال رخ نداده. اگر چنین بود که هیچ‌وقت به انتها نمی‌رسید!