احمد محمود
«احمد اعطا» متخلص به «احمد محمود» یکی از نویسندگان برجسته در ادبیات معاصر ماست که با کتاب «همسایه‌ها» خود را به ردهٔ داستان‌نویسان ماندگار ایرانی رساند. او در داستان‌نویسی پیرو مکتب رئالیسم اجتماعی بود و مبنای قصه‌هایش، شخصیت‌هایی روشن‌فکر و آرمان‌خواه در فضای جامعه‌ایست که درپی بازیابی مدنیّت خود است. احمد محمود بیش از چهار دهه از زندگی خود را صرف نوشتن کرد و از جایی که این حرفه را آغاز کرد، آن را به عنوان یک رسالت می‌دید؛ نگرشی که باعث شد به قول خودش در بازی سیاست آمیخته شود و به عنوان یک نویسنده، حقوق فردی و اجتماعی زیادی را در سال‌های زندان و آزار و محدودیت از دست داد. دربارهٔ ویژگی‌های آثار احمد محمود بحث‌های زیادی مطرح است؛ اما بیشتر از این‌که نوشته‌های او تابع الگوهایی از پیش تعیین‌شده و دارای ساختاری جریان‌شناسانه باشد، راه نوشته‌های او از مسیر تجربه می‌گذرد و در طول زمان، شاخصه‌های ادبی آثار او که مختص به خودش هستند، بیشتر پدیدار می‌شود. او پیرو مکتب واقع‌گرایی بود و نگرش اجتماعی، که داستان‌ها را بومی‌تر و برای خوانندهٔ ایرانی ملموس‌تر می‌کند، زیرشاخه‌ای است که توسط «نیکلای گوگول» به ادبیات اضافه شد. گوگول اگرچه نویسنده‌ای طنزپرداز بود و نقد اجتماعی را با لحنی هجوآمیز بیان می‌کرد، اما ویژگی‌های منحصربه‌فرد کار او آن‌قدر در رئالیسم ادبی اثرگذار و برای نویسندگان دیگر محرّک بود، که گسترهٔ آن به ایران و نویسندگان دیگر هم رسید. در آثار احمد محمود لزوماً نگرش سوسیالیستی وجود ندارد، اما نگاه واقع‌گرا به دنبال قضاوتی حقیقی در شخصیت‌هاست و درون و بیرون آن‌ها با همزمان کاوش می‌کند؛ به همین دلیل سبک او نیز با بیان خود و تکنیک‌های خود، ناخودآگاه به سمت این ایدئولوژی در حرکت است. آثار احمد محمود در شخصیت‌پردازی انگار که از نمونه‌های واقعی برداشت کرده‌اند و چیزی که خواننده را سرگرم داستان می‌کند، پیش از هر تلاشی برای خلق معنا، از دل انگیزه‌ها و خواسته‌های اشخاص داستان برمی‌آید.
زندگی احمد محمود
احمد محمود در سال ۱۳۱۰ در اهواز به دنیا آمد. او از پدری کُرد و مادری خوزستانی در خانواده‌ای عادی بزرگ شد و پیش از به پایان رساندن دبیرستان ازدواج کرد. اصالت خوزستانی او درکنار تأثیراتی که از فرهنگ این منطقه گرفته بود، رگه‌هایی را نیز در آثارش به جا می‌گذاشت و همواره خوی جنگندهٔ مردم این جنوب ایران، با روحیهٔ انقلابی‌گری و آزادی‌خواه او همگام بود. بعد از گذراندن تحصیلات متوسطه احمد محمود در دانشکده افسری راه پیدا کرد و از جمله ۱۳ سرباز این نهاد بود که در وقایع ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ دستگیر شد. او هرگز و حداقل به صورت رسمی، نامه‌ای را مبنی بر عفو از حکومت شاه امضا نکرد و به همین دلیل مدت زیادی را در زندان به‌سر برد. بیماری ریوی او که در پایان هم باعث مرگ او شد، ظاهراً در دوران زندان به بدن او منتقل شده و هرگز درمان پیدا نکرد. پس از آزاد شدن از زندان مدتی زیادی را در شهرهای جنوبی ایران در تبعید بود. پس از این دوران نوشتن او آغاز شد و در سال ۳۳ اولین داستان کوتاه احمد محمود با نام «صب میشه» در مجلهٔ امید ایران چاپ شد و این پیش‌زمینه‌ای بود تا در سال ۳۸ اولین مجموعه داستانش را با نام «مول» به چاپ رساند. از همین ابتدا او تمام هزینه‌های چاپ و انتشار کتابش را به عهده گرفت و تا پایان این دهه دومین کتاب خود «دریا هنوز آرام است» را هم منتشر کرد. دههٔ ۴۰ میزبان دو کتاب «بیهودگی» و «زائری زیر باران» از احمد محمود بود و دههٔ ۵۰ اولین دههٔ پرکار او بود؛ «پسرک بومی، غریبه‌ها و داستان یک شهر» در این دهه نوشته شدند. در سال ۱۳۵۳ کتاب «همسایه‌ها» به عنوان یکی از شاهکارهای ماندگار ادبیات معاصر به شمار می‌رود و تأثیرات آن را در سبک و پرداخت به مضامین اجتماعی، در داستان‌نویسی امروز ایران نیز مشهود است. رمان‌های «زمین سوخته، دیدار، قصه آشنا و از مسافر تا تبخال» حاصل فعالیت احمد محمود در دههٔ ۶۰ و ۷۰ بودند. دههٔ ۱۳۷۰ دومین دههٔ پرکار در کارنامهٔ ادبی او بود که چاپ رمان مشهور «مدار صفر درجه» و محرومیت او از دریافت جایزهٔ «جشنوارهٔ بیست سال ادبیات داستانی در ایران»، چالش‌های زیادی را به همراه داشت. آخرین رمان احمد محمود «درخت انجیر معابد» دو سال پیش از مرگش به انتشار رسید. او با این کتاب موفق شد در دورهٔ اول جایزهٔ هوشنگ گلشیری برندهٔ بهترین رمان سال شود و به عنوان آخرین یادگار این نویسندهٔ توانمند و کمترشناخته‌شده، برای مردم ایران باقی بماند.
آثار برتر احمد محمود
همسایه‌ها
بی‌شک برترین اثر احمد محمود همسایه‌هاست. این کتاب به اندازه‌ای محبوبیت پیدا کرد که با وجود سال‌ها توقیف به دلایل گوناگون و تأخیری ۱۰ ساله در چاپ آن، به یکی از پرتیراژترین کتاب‌های ایرانی تبدیل شد و بارها توسط مؤسسات مطرحی مثل نشر امیرکبیر تا انتشارات‌های زیرزمینی و غیرمجاز، تجدید چاپ شد. احمد محمود در این کتاب فضای دههٔ ۱۳۲۰ ایران را با دگرگونی‌ها و آشفتگی‌های سیاسی یکپارچه می‌بیند و هویت و سرنوشت شخصیت‌ها را، درگیر مسائلی اجتماعی می‌کند. هنر او در پیوند دادن انسان به اجتماع است، به طوری که خواننده مثل شخصیت خودش را در موقعیت می‌بیند و دغدغهٔ مردم، به دغدغهٔ خودش تبدیل می‌شود. این کتاب از سوی بسیاری از منتقدین و نویسندگان یک شاهکار خوانده شد و نقدهای گوناگونی با نگرش مارکسیستی، پست‌مدرن و ساختارگرا دربارهٔ آن نوشته شده است. این کتاب تقابل سنت و مدرنیته را در بستری که بازتاب نابرابری‌ها اجتماعیست شرح می‌دهد و در این میان مؤلفه‌هایی مثل روابط جنسی و اروتیسم نیز، نقش مهمی در تابوشکنی‌های نویسنده دارد.
زمین سوخته
اصطلاح «زمین سوخته» یک راهبرد نظامی‌ست و احمد محمود از نام آن، در عنوان کتابی استفاده کرده که تجربه‌های شخصی خودش از جنگ را بیان می‌کند. او مستقیماً در جنگ حضور نداشته اما پس از این‌که برادرش را در جبهه از دست می‌دهد، این دغدغه درونش شعله‌ور می‌شود و نگاه تازه‌ای از بحران جنگ و برخورد مردم نواحی مختلف ایران نسبت به آن، در وجود شکل می‌گیرد. انگیزهٔ او از نوشتن زمین سوخته بازگو کردن چیستی جنگ در قالب رفتارهای اجتماعی و خسارات جانی و مالی جبران‌ناپذیری‌ست که در طی آن، متوجه ملت می‌شود.
مدار صفر درجه
یکی از ویژگی‌های احمد محمود در جملات درخشان و کوتاهی‌ست که دیالوگ‌های آثارش را می‌سازد. مدار صفر درجه یکی از برترین آثار دیالوگ‌محور در ادبیات ایران است و از این نظر، در سطح آثار جهانی به شمار می‌رود. مدار صفر درجه داستان تشویش‌های اجتماعی از اوایل دههٔ ۱۳۳۰ تا انقلاب را، در جنوب کشور روایت می‌کند و در این بین، نکتهٔ پررنگ داستان زنان هستند. شکل‌گیری آزادی‌خواهی زنان در قالبی نظام‌مند و تبدیل این نیاز به یک باور کنش‌گرانه، داستان احمد محمود را به یک پیش‌بینی دربارهٔ شخصیت و نقش زنان در جامعهٔ ایران بدل می‌کند. این رمان نمونه‌ای از رئالیسم اجتماعیست که در بزنگاه‌هایی مشخص، هنر نویسنده خودنمایی می‌کند و خواننده را به اصل ایدئولوژی و نگاه نویسنده بازمی‌گرداند.
درخت انجیر معابد
آخرین اثر احمد محمود یک اثر منحصربه‌فرد است و در پرداخت به سبک شخصی نویسنده، کم‌نظیر است. داستان این کتاب به شکلی باورنکردنی ۲۴۰ شخصیت را شامل می‌شود که حدود ۶۰ نفر از آن‌ها، به طور مستقیم در داستان دخیل هستند! نویسنده در درخت انجیر معابد از جریان‌های ادبی اروپا و تکنیک‌هایی مثل جریان سیال ذهن تا حدودی بهره می‌گیرد و غیرخطی بودن زمان در روایت، از نمونه‌های برجسته در داستان‌نویسی معاصر است. «انجیر معابد» نام درختی‌ست در جنوب ایران که به اعتقاد برخی مقدس است و در این داستان، پس از قطع شدن از آن خون جاری می‌شود.
از آثار دیگر احمد محمود می‌توانیم به «دیدار، غریبه‌ها و پسرک بومی، از مسافر تا تبخال، آدم زنده، سه کتاب، داستان یک شهر و زائری زیر باران» اشاره کرد.